Strona Dawida Dudka
Podróże z historią w tle...
Forum Romanum – serce Starożytnego Rzymu: praktyczny przewodnik turystyczny
Najstarszy plac miejski w Wiecznym Mieście jest wizytówką Rzymu, jedną z ikon europejskiej kultury i… w gruncie rzeczy kupą dość chaotycznie rozrzuconych kamieni. Patrząc z któregoś z punktów widokowych, odnieść można wrażenie, że Forum Romanum jest nieco „przereklamowane”. W rzeczywiści mało elementów, które tutaj się znajdują, można rozpoznać „na pierwszy rzut oka” – jest to kłopotliwe nawet dla osób interesujących się starożytnością. Powodów tego jest kilka, ale najważniejsze z nich to fakt, że Rzym „starożytny” leżał kilkanaście metrów pod poziomem gruntu, na którym wznosi się współczesna stolica Włoch. Drugi powód to dość „gęsta” zabudowa tego „rynku” – jak czasami określa się starożytne forum. Poniżej jedna z rekonstrukcji, która obrazuje jak „puste” był teren placu w czasach jego świetności.
Po kolei jednak. Forum Romanum otoczone było przez sześć wzgórz: Kapitol, Palatyn, Celius, Eskwilin, Wiminał i Kwirynał. Generalnie na tym etapie opisu forum kończy się zwięzłość. Nie da się tego miejsca opisać ani krótko i dobrze, ani w sposób „do ogarnięcia” na mniej niż kilkadziesiąt stron. Pomyślałem, że temat „ugryzę” w taki oto sposób, aby nawet laik miał pożytek z miniprzewodnika po tym placu. Rzućmy najpierw okiem na mapę, która zobrazuje, gdzie leży jaka budowla – mapa dość „uproszczona” (niech mi mądrzy koledzy historycy starożytnicy wybaczą), ale pozwala „zorientować” się w temacie.
Najpierw trochę historii. Dokładnie nie wiemy kiedy powstało pierwsze forum. Niemniej uczeni mają to do siebie, że każdy musi mieć jakąś teorię. Jedne teorie są bardziej, a inne mniej nośne i popularne (są też teorie po prostu głupie, ale to nie temat na ten wpis). Najmądrzejsza z mądrych (aktualnie może niebędących „na topie”) teorii naukowych na temat początków Forum Romanum została opracowana przez szwedzkiego archeologa Einara Gjerstada w roku 1968. Potomek wikingów doszedł do wniosku, że pierwsi Rzymianie w VII wieku przed Chrystusem na miejscu obecnego forum wznieśli osadę na palach. Ponieważ zaś Rzymianie to nie Indianie amazońscy i mieszkanie na palach nie było szczytem ich marzeń, zaczęli oni budowę kanału odwadniającego nazywanego Cloaca Maxima, który osuszył tereny między wzgórzami (swoją drogą od owego kanału, który nie pachniał najładniej, pochodzi słowo „cloaca”, które weszło do wielu współczesnych języków na określenie ścieku). Teren utwardzono, a ostatni król Rzymu, Tarkwiniusz Pyszny, miał kazać zbudować tutaj rynek. Ładna i zgrabna ta teoria. Niestety… część uczonych po wykopaliskach w latach 90. XX wieku uznała, że teoria Gjerstada jest nie do utrzymania, gdyż żadnych domów na palach nie było, a w miejscu forum w VII wieku znajdować się miało zwykłe bagno (niestety uczeni Ci nie potrafią wyjaśnić nazbyt przekonująco, czy to drewno mogło po prostu się rozłożyć w naturalny sposób i nie zostało po owych palach śladu – no chyba, że uznamy, że pale były np. z betonu, który wymyślono trochę później). Dość teoretyzowania. Całą historię tego miejsca streścić można stwierdzeniem, że od wieku V przed Chrystusem, aż do V po Chrystusie Forum Romanum było centrum życia społeczno-politycznego.
Obecnie wejście na forum znajduje się przy Via dei For Imperiali. Trzeba pamiętać, że bilet pozwalający na zwiedzanie obejmuje także Koloseum i Palatyn. Pierwszym gmachem (a właściwie jego pozostałościami), który oglądamy na forum jest Basilica Aemiliana, czyli wzniesiona w roku 179 przed Chrystusem przez cenzorów Marka Emiliusza Lepidusa i Marka Fulwiusza Nobiliora hala dla kupców. Budowla została zrównana z ziemią w roku 410, kiedy to Alaryk zdobył i częściowo spalił Rzym. Jeśli przyjrzymy się uważnie, to w kamiennej posadzce zobaczymy wtopione w nią monety. Temperatura musiała być bardzo wysoka, skoro metal w tak dokładny sposób złączył się z kamieniem i marmurem. Tuż obok przepływa do dziś używany kanał ściekowy: Cloaca Maxima.
Jeśli mamy Basilica Aemiliana po lewej stronie, to po stronie prawej ujrzymy zarysy drogi zwanej Argilentum, która łączyła w starożytności Eskwilin i Forum Nerwy. Tuż za nią znajduje się gmach wybudowanej przez Juliusza Cezara Kurii, mówiąc zaś precyzyjnie: czegoś, co stoi na miejscu oryginalnego gmachu. Obecna Kuria to nie najlepsza kopia wzniesiona w roku 1937. Chciano skopiować budowlę z czasów Dioklecjana, ale… nie było to zbyt udane. Do dziś jednak można oglądać oryginalne drzwi kurii rzymskiej, które w XVII Wieku przeniesiono do kościoła S. Giovanni na Lateranie. Sama kuria jest dużym gmachem. Sala obrad ma wymiary 30 na 20 metrów. Poprawna nazwa tego budynku to Curia Iulia. Rzymski budynek powstał w VI w. p.n.e., został wybudowany za czasów króla Tulliusza Hostyliusza (Curia Hostillia). Budynek spłonął i został odbudowany za czasów Juliusza Cezara (Curia Iulia), podczas przebudowy forum, oraz po pożarze 283 roku przez Dioklecjana. Odbudowa po pożarze, została przeprowadzona najprawdopodobniej według planów spalonego budynku. W średniowieczu (w VII wieku) budynek został zamieniony na kościół. Kuria była wybudowana z cegły. Ściany były wyłożone marmurem w części dolnej i ozdobione w części górnej sztukaterią. Posadzka była wyłożona mozaiką z marmuru w czarno-białe romby. W sali posiedzeń, naprzeciwko wejścia znajdowało się podium, przeznaczone dla prezydium senatu. Wzdłuż bocznych ścian wybudowane były stopnie, na których najprawdopodobniej stały krzesła senatorów aczkolwiek nie brakuje uczonych twierdzących, że nie było żadnych krzeseł, a tylko kamienne ławy na których siadano. Posadzka była wyłożona marmurem. W sali stał także ołtarz bogini Wiktorii i jej złota statuetka.
Tuż przy kurii znajduje się jedna z największych świętości w starożytnym Rzymie: Lapis Niger, czyli „Czarny Kamień”. Jest to najstarszy, i przez długi czas najważniejszy dla Rzymian, monument na Forum Romanum. Odnajdziemy go między kurią a łukiem Septymiusza Sewera, otoczony przez fragmenty muru. Lapis Niger nie jest kamieniem, lecz miejscem przykrytym płytami z czarnego (stąd nazwa) marmuru, gdzie według legendy został zabity lub wzięty do nieba Romulus. Źródła starożytne wspominają też o istniejącym tu sanktuarium ku czci boga Wulkana. Wykopaliska odkryły pod nim pozostałości małego otwartego miejsca kultu wyposażonego w ołtarz, bazę dla posągu i kamienną tablicę z inskrypcją w archaicznej łacinie. Inskrypcja jest znacznie uszkodzona, ale prawdopodobnie zawiera klątwę grożącą za sprofanowanie tego miejsca, a której podlegali nawet królowie. Tablica powstała najprawdopodobniej w VI wieku przed Chrystusem.
Obejrzawszy kamień dochodzimy do jednej z największych atrakcji forum – Łuku Septymiusza Sewera. Potężny monument upamiętnia zwycięstwo Rzymian nad Partami, a wzniesiono go w 203 roku. Konstrukcja łuku to trójprzelotowa brama o szerokości 23,0 m i wysokości 25,0 m. Mur ma grubość 11,85 m. Brama ozdobiona jest ustawionymi na cokołach kolumnami w porządku korynckim. Płaskorzeźby zdobiące łuk przedstawiają sceny historyczne z wypraw wojennych cesarza oraz sceny mitologiczne z wizerunkami bóstw. Nad środkowym, największym, przelotem umieszczone zostały dwie boginie Wiktorie i personifikacje pór roku. Attykę wieńczył brązowy pomnik cesarza w kwadrydze w otoczeniu żołnierzy. Pomniki stojące na attyce znane są tylko z przedstawień wybitych na monetach. Po zabójstwie Gety Karakalla nakazał imię swojego brata usunąć z łuku. Ślady po damnatio memorie (śmierć przez zapomnienie) nadal są widoczne.
Przy łuku spędzamy dość dużo czasu, chyba za dużo. Ruszamy dalej ku Umbilicus Urbis. Nazwa ładna, ale sam w sobie jest on niezbyt imponujący. Umbilicus Urbis to po prostu jajowaty kamień, który pochodzi ze znajdującej się tutaj świątyni z III wieku przed Chrystusem. Pierwotnie kamień wyznaczał serce miasta, stąd jego nazwa: Pępek Świata. Kamień był czczony, gdyż wierzono, że jest to miejsce kontaktu pomiędzy światem żywych i światem zmarłych. Jego symbolikę wiązano również z historią założenia miasta, dlatego odgrywał ważną rolę w obrzędach z tym związanych. W czasach Augusta znajdował się tutaj złoty Miliarium Aureum (złoty kamień milowy) i przy nim miałby zbiegać się wszystkie drogi w Imperium. Stąd powiedzenie, że wszystkie drogi prowadzą do Rzymu. Obok kamienia znajdowała się Rostra, czyli mównica na forum. Pierwotna mównica została przeniesiona w nieco inne miejsce przez Juliusza Cezara podczas przebudowy Forum. Budowla została wzniesiona na planie prostokąta o wymiarach 29,0 × 30,0 m. Wysokość podstawy wynosiła 5,0 m. Wejście znajdowało się po stronie zachodniej. Część wschodnia ozdobiona była początkowo dziobami okrętów zdobytych w 338 p.n.e. w Antium w trakcie wojny latyńskiej. Później dodano dzioby zdobyte w trakcie bitwy pomiędzy Oktawianem Augustem a Markiem Antoniuszem pod Akcjum. Dwie części podstaw łączyła platforma. Z budowli zachowały się tylko fragmenty fundamentów.
Obejrzawszy te niezbyt imponujące pozostałości po kamiennym jajku kierujemy się na tyły Forum Romanum i po prawej stronie (naprzeciwko świątyni Wespacjana i Tytusa – zob. plan wyżej) oglądamy pozostałości Świątyni Zgody (Aedes Concordiae). Świątynia została zbudowana przez Marka Furiusza Kamillusa w 367 przed Chrystusem. Budowla miała upamiętniać porozumienie zawarte pomiędzy rzymskimi patrycjuszami a plebejuszami. Przebudowywana została w latach 121 p.n.e. przez Lucjusza Opimiusa oraz 7 p.n.e.-10 n.e. za rządów Augusta przez Tyberiusza (odtąd jako Aedes Concordiae Augustae).Tu najczęściej zbierał się senat aż do końca republiki rzymskiej. Wejście pierwotnie znajdowało się na krótszym boku, natomiast po przebudowie Tyberiusza – na dłuższym boku. Wewnątrz celli pod ścianami usytuowane były kolumny z białego marmuru oraz nisze na posągi. Kapitele kolumn były zbudowane w porządku jońskim, potem (od czasów Augusta) korynckim.
Przechodzimy na południe forum (czyli na prawo na naszym planie zamieszczonym powyżej). Pierwszym obiektem wartym uwagi jest Basilica Iulia, którą wzniesiono na cześć rodu Juliusza Cezara. On też w roku 54 przed Chrystusem rozpoczął budowę bazyliki – jak wiadomo Idy Marcowe nie pozwoliły mu jej w pełni dokończyć. Stała między świątyniami Saturna a Dioskurów. W roku 46 p.n.e. została poświęcona Juliuszowi Cezarowi. Krótko później spłonęła, jednak w 12 p.n.e. została ponownie odbudowana. Kolejna odbudowa miała miejsce za panowania cesarza Dioklecjana w 283 roku. Do dnia dzisiejszego przetrwały jedynie schody, posadzka i fragmenty kolumn pozwalający na zidentyfikowanie pięcionawowej budowy świątyni. Świątynia pełniła funkcję sądu, tutaj ustalano miary i wagi oraz spotykali się kupcy, którzy pragnęli wymienić walutę.
Po prawej stronie od Basilica Iulia (patrzymy na załączoną mapkę) oczom naszym ukazuje się Świątynia Kastora i Polluksa, z której zostały 3 charakterystyczne kolumny (chyba najbardziej charakterystyczna część Forum Romanum – już z daleka widoczna). Budowlę wzniesiono dla rzymskich bóstw Kastora i Polluksa w podziękowaniu za zwycięstwo w bitwie nad jeziorem Regillus. Ostatni król Rzymu Tarkwiniusz Pyszny wygnany (a konkretnie nie wpuszczony do miasta) sprzymierzył się z Związkiem Latyńskim. Przed planowaną bitwą wybrany przez lud dyktator Aulus Postumius Albinus przyrzekł wybudowanie Świątyni dla Dioskurów. Zgodnie z legendą podczas bitwy Kastor i Polluks pomagali Rzymianom. Po zakończeniu bitwy mieli być oni widywani (czy też ich duchy), gdy poili swoje konie przy źródle Juturny bijącym na Forum Romanum. W miejscu, gdzie źródło biło w roku 484 p.n.e. została zbudowana świątynia. W roku 117 p.n.e. została rozbudowana przez Luciusa Ceciliusa Metellusa Dalmaticusa, który chciał podziękować za sukcesy wojenne zwieńczone przyłączeniem do Rzymu Dalmacji. W 14 roku przed Chrystusem świątynia spłonęła i dopiero w roku 6 po Chrystusie ją odbudowano. Z tego okresu pochodzą oglądane dziś pozostałości.
Obejrzawszy pozostałości kierujemy się ku miejscu, gdzie miał mieszkać jedyny znany z czasów Rzymskich smok. Jest nim Bazylika S. Maria Antiqua. Smoka miał osobiście zabić papież Sylwester i właśnie na pamiątkę tegoż wydarzenia zbudowano kościół. Jest on maleńki, ale dzięki charakterystycznym brązowym ścianom już z daleka widoczny. Robimy zdjęcie i przechodzimy do Świątyni Cezara. Budowę rozpoczął w roku 42 przed Chrystusem Oktawian August. Poświęcenie świątyni odbyło się 18 sierpnia 29 r. p.n.e. – po raz pierwszy deifikowano władcę. Budynek mocno ucierpiał przez wieki. Zachowały się tylko podium i fragmenty architektonicznych dekoracji. Przed świątynią w półkolu stał ołtarz, na którym skremowano ciało Cezara.
Kolejne nasze kroki kierujemy na wschód (prawa dolna część naszej mapki). Zwiedzanie tej części forum rozpoczynamy od świątyni Westy. Łatwo ją odnaleźć, gdyż nadal stoi tu sześć kolumn, które ją podpierały. To jedna z najstarszych rzymskich świątyń, gdyż zbudowano ją w VI wieku przed Chrystusem. Obecne ruiny są pozostałością świątyni z roku 191 po Chrystusie (wcześniej co najmniej kilka razy trawiły ją pożary). Zbudowano ją na planie koła o średnicy około 15 metrów. Dach wspierał się na otaczającej budynek kolumnadzie złożonej z 16 kolumn w stylu korynckim. Wnętrze budynku podzielone było na dwie części: w jednej, dostępnej mieszkańcom, płonął wieczny ogień, część druga sanktuarium przeznaczona była na świętości mające zapewnić bezpieczeństwo i pomyślność miasta. Centralnym punktem w świątyni był posąg Westy.
Naprzeciwko świątyni Westy znajduje się Bazylika Konstantyna i Maksencjusza. Jest to największa bazylika (łatwo ją rozpoznać po łukowatym sklepieniu) i zarazem budynek na Forum Romanum w Rzymie. Budowę bazyliki rozpoczął w 308 cesarz Maksencjusz. Budowa została zakończona przez Konstantyna Wielkiego w roku 312 (po zwycięstwie nad Maksencjuszem w bitwie przy moście Mulwijskim).Bazylika ustawiona była na platformie o wymiarach 100 x 65 m. Posiadała 3 krótkie, szerokie nawy. Wysokość budowli wynosiła 35 m. Ściany i posadzki wyłożone kolorowymi marmurami. W zachodniej apsydzie stał kolosalny posąg cesarza Konstantyna, wykonany z brązu i marmuru, który odkryto tutaj w 1487 r. Pozostałości posągu (głowa, ręka i stopa) eksponowane są na dziedzińcu Palazzo dei Conservatori (na Kapitolu). Do VII wieku dach bazyliki zdobiły złocone płytki. Architektura budowli wzorowana na Termach Karakalli i Termach Dioklecjana.
Obejrzawszy bazylikę, skręcamy nieco i dochodzimy do Łuku Tytusa. Jest to najstarszy łuk triumfalny w Rzymie. Został zbudowany przez Domicjana, który pragną uczcić wojenne sukcesy swojego brata – Tytusa i ich ojca Wespazjana, którzy pokonali żydów. Kierujemy się na Koloseum. Po drodze oglądamy jeszcze Świątynię Wenus i Romy. Jest to – największa budowla, poświęcona bogom Rzymu, której ruiny przetrwały do dziś. Znajdowała się ona na wschodnim krańcu Forum Romanum. Budowa została rozpoczęta w 121 i zakończona w 141 przez Antoninusa Piusa. Spłonęła w 307, po czym została odbudowana przez cesarza Maksencjusza (zostały wtedy dodane apsydy dla obu cell). Resztki rozrzuconych kolumn odrestaurowano i umieszczono na dawnym miejscu tak, by odtworzyć portyk otaczający niegdyś świątynię. Zaprojektował ją sam Hadrian, który dla uzyskania większej przestrzeni rozkazał przenieść Kolosa Nerona. W VII w. na ruinach świątyni Wenus i Romy wybudowano kościół pod wezwaniem Santa Maria Nova, poświęcony na pocz. XVIII w. Świętej Franciszce Rzymskiej (Santa Francesca Romana).
Uff… ale długi wpis. A przecież bardzo pobieżnie opisałem, co ciekawego można zobaczyć na forum. Chyba nie najgorszy miniprzewodnik po Forum Romanum powstał powyżej. Mam nadzieję, że będzie przydatny, jeśli ktoś będzie miał ochotę nieco bardziej świadomie zwiedzić „kupę kamieni” w centrum Rzymu. Idziemy na obiad, a po nim dalsza eksploracja Wiecznego Miasta – czeka na nas Koloseum! Tymczasem kilka zdjęć tego jak Forum Romanum wygląda obecnie.
